Karay Türkçesi nerede konuşulur?
Bir dili sevmenin bazen bir sokağa, bazen bir duaya, bazen de bir sofraya bağlandığını hiç fark ettiniz mi? Karay Türkçesi tam da böyle bir his uyandırıyor: Trakai’de bir evin penceresinden duyulan kısık bir sohbet, Vilnius’ta eski bir kenesada (ibadethane) yankılanan bir ilahi, Halyç’ta (Halych) sararmış bir mektup… Gelin, hem “Karay Türkçesi nerede konuşulur?” sorusuna cevap verelim, hem de bu dilin köklerine, bugünkü hâline ve yarınına birlikte bakalım.
Kısa bir köken yolculuğu
Kıpçak grubuna mensup Karay Türkçesi (Karaim), tarih boyunca Kırım’dan bugünkü Litvanya, Polonya ve Ukrayna’ya uzanan bir hatta varlık gösterdi. Karaimler’in Litvanya’ya gelişini, 1390’ların sonlarında Litvanya Büyük Dükü Vytautas’ın Kırım’dan aileleri Trakai’ye yerleştirmesi anlatısıyla biliyoruz; bu anlatı, dilin Karadeniz çevresindeki Kıpçak bağlarını da açıklar. ([Lietuvos Radijas ir Televizija][1])
Bugün Karay Türkçesi nerede konuşulur?
Günümüzün akıcı Karayca konuşurları çok az ve neredeyse tamamı Litvanya’da—özellikle Trakai ve Vilnius çevresinde—yaşıyor. Yakın tarihli bir saha haberi dünyada akıcı konuşur sayısını yaklaşık 30 olarak veriyor ve hepsinin Litvanya’da bulunduğunu aktarıyor. ([Lietuvos Radijas ir Televizija][1])
Bununla birlikte, dilin tarihsel ve kısmi güncel dağılımı daha geniş: Kırım (Ukrayna/Kırım), Litvanya, Polonya ve Ukrayna’daki Haliç–Lutsk hattı Karaycanın klasik coğrafyası; ayrıca İsrail ve ABD’de de küçük Karaim toplulukları bulunuyor. Ancak buralarda dilin akıcı kullanımı seyrek ve çoğunlukla törensel/ailesel alanlarla sınırlı. ([Vikipedi][2])
Karay Türkçesi bugün en çok aile içi sohbetlerde ve dini pratiklerde (ilahi ve dualar) duyuluyor; Litvanya’daki Karaimlerin çoğu aynı zamanda Litvanca, Lehçe ve Rusça gibi bölge dillerini de konuşuyor. Bu, dilin kullanım alanını daraltan ama toplulukların çokdilli gerçekliğini yansıtan bir tablo. ([UNESCO][3])
Ağızlar ve edebî dil
Karaycanın üç temel ağzı var: Trakai (Troki), Haliç–Lutsk ve Kırım. Edebî dil uzun süredir Trakai ağzına dayanıyor. Bu tercih, Litvanya’daki sürekliliği ve yazılı metinlerin ağırlığının Trakai ağzında olmasını yansıtıyor. ([karamdergisi.com][4])
Bugün Trakai ağzı Litvanya’da yaşamaya devam ederken, Kırım ağzı tarihsel olarak kayıtlara geçmiş olmakla birlikte artık yok olmuş kabul ediliyor; Haliç–Lutsk ağzı ise birkaç son konuşurla birlikte neredeyse tükenmişti. ([Vikipedi][2])
Günümüzdeki yansımalar: ibadet, müze, yaz okulları
Vilnius ve Trakai’deki kenesalar hâlâ faal; ibadet dili olarak Karayca burada hayat buluyor. Trakai’de, oryantalist S. Şapşal’ın öncülüğündeki Karaim Müzesi, dilin ve kültürün hafızasını taşıyan eşsiz bir merkez konumunda. Bu kurumlar, dili gündelik hayattan çekildikçe bile görünür tutuyor. ([kpd.lrv.lt][5])
Topluluk içi çabalar da dikkat çekici: Litvanya’da yaz kampları ve sözlük çalışmaları, dili en azından yazılı ve törensel düzeyde yaşatma hedefiyle yürütülüyor. Saha anlatıları, “az ama kararlı” bir topluluk iradesine işaret ediyor. ([Lietuvos Radijas ir Televizija][1])
Akademik ve dilsel sınıflandırma tarafında ise Karaycanın “tehlikedeki diller” arasında olduğu sıkça vurgulanır; okullarda düzenli öğretim geleneğinin olmadığı, dilin büyük ölçüde ileri yaştaki konuşurlarda kaldığı belirtilir. ([Ethnologue (Free All)][6])
Geleceğe dair: üç senaryo ve bir umut
Koruma odaklı senaryo: Karayca, aile içi ve ibadet alanına sıkışsa da, yaz okulları, dijital arşivler ve sözlükler sayesinde “yazı dili ve tören dili” olarak varlığını korur. Zor ama olanaksız değil—özellikle Trakai merkezli çabalar bunu destekliyor. ([Lietuvos Radijas ir Televizija][1])
Topluluk tabanlı canlandırma: Küçük topluluklar, Litvanya’daki kenesalar ve müze etrafında düzenli kurslar ve gençlere yönelik programlarla sözlü kullanım alanını genişletir. Bu, yerel yönetim ve kültür kurumlarının desteğine de ihtiyaç duyar. ([kpd.lrv.lt][5])
Sessiz sönümlenme: Dil, günlük kullanımdan tamamen çekilip yazılı ve törensel hafızaya iner. UNESCO’nun tehlike sınıflandırmaları bu riskin gerçek olduğunu gösteriyor; aksi yönde adım atılmazsa bu sonucun gerçekleşmesi mümkün. ([unesdoc.unesco.org][7])
Beklenmedik bağlar: bir sokak adı, bir tat, bir veri seti
Trakai’de “Karaim Sokağı” sadece bir adres değildir; dilin şehir dokusuna kazınmış bir hatırlatmadır. Bu somut kültürel iz, yerel turizmin dili görünür kılmasına da katkı verir. ([Lietuvos Radijas ir Televizija][1])
Sofrada ise kibinai/kybyn (yarım ay şeklinde hamur işi) dilin görünür yüzlerinden biri hâline geldi; Litvanya’daki kültürel miras söyleminde Karaim mutfağı önemli bir yer tutuyor. Gastronomi, bazen dil öğretimindeki “ilk kelime listesi” kadar etkili bir giriş kapısıdır. ([kpd.lrv.lt][5])
Ve elbette dijital çağ: Az sayıdaki metin ve kayıt, doğru biçimde etiketlenip paylaşıldığında küçük bir topluluğun dilini küresel bir araştırma konusu yapabilir. Bugün Litvanya’dan bir gencin yaz kampında öğrendiği dua, yarın açık bir dijital arşivde yüzlerce meraklıya ilham verebilir. Bu eğilimlerin izleri şimdiden haber ve topluluk sitelerinde görünür. ([Lietuvos Radijas ir Televizija][1])
Son söz
“Karay Türkçesi nerede konuşulur?” diye soran herkesin aklında şu net cevap kalsın: Bugün, en çok Litvanya’nın Trakai ve Vilnius’unda; zaman zaman Polonya ve Ukrayna’daki tarihî merkezlerle ibadet ve aile çevrelerinde; diasporada ise sınırlı ve tören ağırlıklı. Dil küçük olabilir ama anlatısı büyük: bir sokağın, bir mabedin, bir tarifin ve bir sözlüğün omuzlarında ayakta duruyor. Bu hikâyeye kulak veren her okur, dilin yarınına küçük de olsa bir tuğla koyuyor. ([Vikipedi][2])
[1]: https://www.lrt.lt/en/news-in-english/19/1686471/a-people-from-one-street-lithuania-s-karaim-community-struggles-to-preserve-its-language “A people from one street: Lithuania’s Karaim community struggles to preserve its language – LRT”
[2]: https://en.wikipedia.org/wiki/Karaim_language “Karaim language – Wikipedia”
[3]: https://www.unesco.org/archives/multimedia/document-1772?utm_source=chatgpt.com “Language: Karaim, Lithuania | Cultural Diversity – UNESCO”
[4]: https://www.karamdergisi.com/Makaleler/1328108837_013gulsevin.pdf “013gulsevin”
[5]: https://kpd.lrv.lt/en/news/karaim-community-in-lithuania-rich-history-cultural-heritage-and-safeguarded-traditions/?utm_source=chatgpt.com “Karaim community in Lithuania: rich history, cultural heritage and …”
[6]: https://www.ethnologue.com/language/kdr/?utm_source=chatgpt.com “Karaim Language (KDR) – L1 & L2 Speakers, Status, Map … – Ethnologue”
[7]: https://unesdoc.unesco.org/ark%3A/48223/pf0000187026.?utm_source=chatgpt.com “Atlas of the world’s languages in danger – UNESCO”